خاتم کاری چیست؟
خاتم کاری یکی از صنایع دستی اصفهان است که با ترکیب چند ضلعی‌های منظم با تعداد اضلاع متفاوت، نقوش خاصی را ایجاد می کند. این چندضلعی ها با قراردادن مثلث‌های کوچک در کنار هم نقش‌بندی می شوند و سطوح یک ظرف یا شی را می پوشانند. مثلث‌ها را از انواع چوب، فلز و استخوان می‌سازند. هرچه مثلث‌ها ریزتر وظریفتر باشند، خاتم مرغوب‌تر است. در یک طرح خاتم کاری، برای ساختن کوچک‌ترین واحد هندسی، حداقل سه مثلث و برای بزرگ‌ترین آن، حداکثر چهارصد مثلث به کار می‌رود.
مواد اولیه خاتم عبارت است از:
الف) انواع چوب نظیرآبنوس- فوفل- گردو- بقم- عناب-نارنج- کهکم-کبوده
ب) انواع استخوان شامل استخوان و عاج فیل- استخوان شتر- استخوان اسب
ج) مفتولهای فلزی مثل برنج، آلومینیوم و بعضا نقره
د) سایر موارد صدف- نخ پرک – سریشم – لاک
این مواد با ابزارهایی نظیرچکش، انواع اره ها و سوهان ها دریل و مته، رنده های مختلف، پرس – تیره‌دار یا خط‌کش قفل – مقار- انواع تنگ ها- چسب‌های مخصوص و… با هم ترکیب می شوند.
تاریخ و پیشا تاریخ هنر خاتم
مانند بسیاری از صنایع دستی، سابقه دقیق هنر خاتم کاری یا خاتم سازی مبهم است و گذشتگان سرآغاز آن را به حضرت ابراهیم نسبت داده می شود. نسبت دادن سرسلسله مشاغل و صنایع به انبیای الهی در گذشته امری رایج بوده است، چنان که برای مثال ابداع خیاطی به حضرت ادریس منتسب است.
صرف نظر از این آغاز عرفانی، قدیمی ترین نمونه های یافت شده از هنر خاتم عبارت است از:
- قطعات تزیین شده با چوب و استخوان که متعلق به اوایل ظهور اسلام است و در مصر یافت شده است.
- منبر مسجد جامع عتیق شیراز با قدمتی بیشن از یک هزاره.
- درهای قصر دلگشا متعلق به تیمور گرکانی در سمرقند که در سال 807ساخته شده است و موارد متعدد دیگر از همان زمان به بعد
برخی نیز معتقدند این هنر از چین وارد ایران شده است. با این حال نظر غالب آن است که در ایران از قدیم ختم سازی رواج داشته است. به هر ترتیب مانند بسیاری دیگر از هنرهای دستی زمان اوج خاتم کاری به عصر صفویه و پایتخت آن اصفهان باز می گردد. در آن دوران ساختمان ها و اماکن به وفور با این هنر تزیین می شدند. اما با گذر زمان و به خصوص در عصر قاجار این هنر از رونق افتاد. این رکود ادامه داشت تا اینکه استاد محمد غفاری مشهور به کمال الملک ، مدرسه صنایع مستظرفه را در 1307 تاسیس کرد و صنایع دستی از جمله هنر خاتم را احیا نمود، به شکلی که عموم وسایل کاخ مرمر رضاشاه با هنر خاتم کاری ساخته شد.
پس از انقلاب اسلامی ایران نیز خاتم سازی مورد توجه قرار گرفت و با تلاش بزرگان هنر، طرح های اصیل از غربی و غیراصیل متمایز شدند. هم چنین خط و نوشته به این هنر راه یافت. امروزه نیز خاتم کاری در ایران به خصوص اصفهان و در برخی کشورهای شرقی دیگر رواج دارد.
خصوصیات خاتم با کیفیت و مرغوب
خاتم مرغوب
- صاف بودن سطح کار و عدم تخلل.
- یکنواختی رنگ و مصالح.
- قرینه بودن تمامی اشکال درسطح خاتم
- رنگ‌کاری و روکش شفاف و زیبا.
نکته: نقش‌ها ومثلث‌ها هر چه ریزتر باشند، کیفیت و ارزش کار بیشتر و به تبع آن، گران قیمت تراست.
شیوه نگه داری
صنایع دستی و به خصوص محصولات خاتم‌کاری شده باید دور از حرارت، رطوبت و نور مستقیم خورشید نگهداری شوند و ترجیحا از تمیز کردن آنها با پارچهٔ خیس و مواد شیمیایی پرهیز شود.
محصولات خاتم چگونه ساخته می شود؟
ابتدا انواع چوبها واستخوان‌ها را در رنگ‌های مختلف تهیه می شود و با ابزار مخصوص به طول ۳۰ سانتیمتر و قطر ۱تا ۵/۲میلی‌متر بریده می شوند. از این نوارها، مثلث هایی ساخته می شود. سپس طرح اشکال مورد نظر توسط استادکار کشیده می شود و این مثلث‌های چوبی، استخوانی و فلزی در کنار هم به وسیله سریشم قرار داده و چسبانده می‌شوند و به وسیله نخ محکم می‌گردند که از این کار اصطلاحاً «پره» درست می‌شود.
در مرحله بعد، پس از چند ساعت نخ‌ها باز شده واضلاع طرح سوهان‌کاری می شوند و چهار عدد از پره‌های ساخته شده را در کنار هم قرار می‌دهند و مجدداً با چسب به هم چسبانده می‌شوند که حاصل آن «توگلو» به دست می‌آید.
در مرحلهٔ بعد یا گل پیچی به وسیله سیم مفتول گردی که آن را به صورت شش ضلعی منظم آماده می‌شود وبه آن «شمسه» می‌گویند در اطراف هر ضلع شش سیم به وسیله سریشم چسبانده می‌شود و با نخ محکم می‌شود و حاصل آن طرح ستاره‌ای است، این طرح‌ها آنقدر تکرار می‌شوند تا بر اساس طرح مورد نیاز درآمده و سپس در زیر فشار و پرس قرار گرفته و با چند مرحله برش‌کاری و چسبانده لایه‌های بسیار نازک چوب دراطراف آن طرح اولیه یک خاتم به وجود می‌آید که تمامی این مراحل از ابتدا تا بدین جا بیش از ۴۰۰ مرحله کاری را شامل می‌شود.
خاتم‌ها بر اساس طرح، رنگ، شکل و ابعاد محل مورد استفاده بر روی سطح کار به‌وسیله چسب مخصوص چسبانده شده و با ایجاد طرح‌های گوناگون و قرینه‌سازی تمامی سطح طرح به وسیله خاتم مزین می‌گردد که پس از برخی ترمیم‌ها، سوهان، سمباده و بتونه‌کاری و نهایتاً ساییدن و صاف‌کردن سطح خاتم، کار برای روغن‌کاری وجلابخشی به وسیله مواد مخصوص مانند سیلر و کیلرو پولیستر آماده می‌شود.
کتاب هایی برای شناخت بیشتر هنر خاتم:
1-هنر خاتم سازی در ایران نویسنده: دلشاد طهوری ناشر: سروش سال نشر: ۱۳۶۵
2- هنر خاتم نویسنده: غلامرضا روزی طلب و ناهید جلالی ویراستار زهرا رهنورد ناشر: سمت سال نشر: 1382
3-هنر خاتم کاری نویسنده: هاجر انتظاری شغل آبادی، ویراستار: هوشنگ فرزان نشر انتشارات جهاد دانشگاهی سال نشر: 1389
